FLORJAN KALAJA

Dy çështje me rëndësi të madhe për shtetin shqiptar kishte dhe ka në shqyrtim Gjykata Europiane për të Drejtat e Njeriut (në  vijim Gjykata e Strasburgut).

E para ishte çështja e kompensimit të drejtë të ish-pronarëve të shpronësuar me pa të drejtë nga regjimi komunist në raport me Ligjin nr. 133/2015 (ligji për trajtimin e pronës), që përmbyllte procesin e kompensimit të tyre. E dyta është qasja e saj kundrejt praktikës administrative dhe gjyqësore, që respektivisht Komisioni i Pavarur i Kualifikimit apo Kolegji i Apelimit kanë mbajtur në procesin e rivlerësimit kalimtar të gjyqtarëve dhe prokurorëve, në të cilin janë shkarkuar funksionarë të sistemit të drejtësisë përgjatë kësaj periudhe.

Çështja e parë u zgjidh. Me datë 07.05.2020, ditën e enjte, Gjykata e Strasburgut publikoi vendimin në çështjen “Beshiri dhe 11 të tjerë kundër Shqipërisë”, ku ish-pronarët ankoheshin se u janë cenuar të drejtat e pronës dhe e drejta për proces të rregullt ligjor nga mosekzekutimi me disa dekada i vendimeve të formës së prerë mbi kompensimin financiar të pronës së shpronësuar pa të drejtë nga regjimi komunist. Gjykatës së Strasburgut iu deshën 63 faqe vendim që të konkludonte se kërkesat e ish-pronarëve ishin proceduralisht të papranueshme dhe se ajo nuk kishte juridiksion për t’i shqyrtuar. Me anën e këtij vendimi u riatdhesuan 12 çështje gjyqësore shqiptare, të cilat më së hershmi kishin që nga viti 2006 që i kishin ikur juridiksionit moszgjidhës gjyqësor mëmë.

Shtatë nga këto kërkesa, më e hershmja e vitit 2006, një e vitit 2008, një e vitit 2010, një e vitit 2011, dy të vitit 2014 dhe një e vitit 2015 u deklaruan të papranueshme, se nuk kishin paraqitur asnjë kërkesë pranë Agjencisë së Trajtimit të Pronës (në vijim ATP) apo më tej në gjykatat kompetente shqiptare, sipas parashikimeve të ligjit të ri. Katër nga këto kërkesa, dy të vitit 2012 dhe dy të vitit 2014, u deklaruan të papranueshme sepse, edhe pse kishin paraqitur kërkesë në Gjykatën e Strasburgut, kishin paraqitur kërkesë edhe në ATP dhe më tej në gjykatë dhe procedurat për gjykimin e tyre po vijonin në Shqipëri sipas ligjit të ri. Një kërkesë e ushtruar në vitin 2014 u deklarua e papranueshme, sepse sipas Ligjit nr. 133/2015, ishpronarët ishin kompensuar nga autoritetet shqiptare (shih paragrafët 218–220 të vendimit).

Nga leximi i vendimit nuk mund ta fsheh zhgënjimin e parë të madh që kam marrë nga një jurisprudencë e Gjykatës së Strasburgut, në dhjetë vite të jetës profesionale si gjyqtar. Nuk e kuptova se si mund të zbatohet rregulli i bashkimit të kërkesave (neni 42 pika 1 e Rregullores) për çështje në problematikën e së drejtës dhe të faktit që ngrenë janë krejt të ndryshme. Domethënë, bashkohen shtatë çështje, kërkuesit e të cilave nuk kanë paraqitur asnjë kërkesë pranë autoriteteve administrative apo gjyqësore shqiptare, me pesë çështje, kërkuesit e të cilave janë ndërgjyqës paditës dhe po gjykohen nga gjykatat shqiptare apo edhe kreditorë kundrejt shtetit, pasi u është akorduar kompensimi sipas Ligjit nr. 133/ 2015. Më tej, në përfundim të një pritjeje kalvari për drejtësi ndërkombëtare, shtatë palë kërkuesve u thuhet se kërkesat tuaja janë të papranueshme sepse nuk keni ezauruar mjetet juridike të brendshme dhe se vetëm pasi ta keni bërë këtë, hajdeni dhe ankohuni përsëri në Strasburg për shtetin shqiptar. Ndërkohë që, kur këto çështje të riatdhesohen në mëmëdhe, ATP nuk do t’i pranojë për shqyrtim, pasi u ka skaduar afati i pranimit për shqyrtim të kërkesave dhe gjykatat do të vendosin mospranimin e padisë pa e shqyrtuar çështjen dot në themel, pasi atyre u ka skaduar afati i paraqitjes së padisë. Domethënë, me këtë vendimmarrje, Gjykata e Strasburgut për këta shtatë palë kërkues ka krijuar efektin “as-në-qiell-asnë-tokë”, apo thënë ndryshe, efektin purgator.

Në këtë çështje, 12 palë kërkues u ankuan ndër të tjera se Shqipëria nuk ka arritur t’i ekzekutojë vendimet e formës së prerë të kompensimit ndër dekada, ku viti më i hershëm është 1993 dhe duke pretenduar se më së shumti 27 vjet pritje për të ekzekutuar një titull ekzekutiv janë shumë dhe për rrjedhojë është shkelur neni 6 i KEDNJ, në elementin e përfundimit të procesit të ekzekutimit në një afat të arsyeshëm. Nuk e kuptova se pse në vendim jepen të pasqyruara nenet 399/1 – 399/12 të Kodit të Procedurës Civile, që rregullojnë gjykimin e posaçëm të respektimit të afateve të arsyeshme dhe akoma më shumë të paqartë e kam arsyen se çfarë lidhjeje ka ky mjet ankimi i brendshëm me shkeljet e pretenduara nga 12 palë kërkues në Gjykatën e Strasburgut. Nëse mesazhi i këtyre pjesëve respektive të vendimit është që të konkludohet se në rendin e brendshëm juridik ka një mjet të aksesueshëm ankimi për afatet e paarsyeshme të gjykimit apo ekzekutimit, duhet të pranohet se ky konkluzion është i gabuar në rastin e këtyre 12 kërkesave.

Ky gjykim i posaçëm ka hyrë në fuqi me datë 05.11.2017 dhe fuqia prapavepruese e ligjit amendues nuk është e tillë që të kompensojë financiarisht gjithkënd, që në gjykatat apo shërbimin përmbarimor shqiptar nuk ka mundur të gëzojë të drejtat themelore ndër dekada proces gjyqësor apo proces ekzekutimi. Kjo do të thotë se, ky mjet juridik për 12 palë kërkuesit është i aksesueshëm, jo për proceset gjyqësore që ata u ankuan në Gjykatën e Strasburgut, por për ato që ata kanë sot, apo do kenë në të ardhmen në Shqipëri. Ndaj e gjeta këtë pjesë të vendimit jorelevante me gjykimin dhe si e tillë më dha perceptimin e një çike balsami për të braktisurit e drejtësisë (shih paragrafin 212 të vendimit). Me këtë qëndrim të mbajtur duhet të presim në të ardhmen jurisprudenciale të Gjykatës së Strasburgut se kushdo kërkues shqiptar në këtë gjykatë, që ka pretenduar për gjykimet e përfunduara në të gjitha shkallët gjyqësore në Shqipëri para datës 05.11.2017 cenim të së drejtës për proces të rregullt ligjor në elementin e afatit të arsyeshëm, e ka të kotë. Kjo, pasi secili prej tyre duhet të ezauronte më parë kërkesën për shkelje të afatit të arsyeshëm të krijuar me ligjin procedural civil në vitin 2017. Pikërisht gjykata, që gur themeli të jurisprudencës ka parimin e mosshndërrimit të të drejtave materiale dhe procedurale në teorike dhe iluzore, në rastin e përballjes së shtetasve shqiptarë me shtetin e tyre refuzon të japë drejtësi, duke nxjerrë si shkak parimin e subsidiaritetit dhe duke i riatdhesuar në mëmëdhe. Por juridikisht ky riatdhesim, edhe për pretendimet e shkeljes së afatit të arsyeshëm për proceset para datës 05.11.2017, ka krijuar efektin purgator dhe përbën një riatdhesim juridik në mjete procedurale tërësisht të paaksesueshme, teorike dhe iluzore. Nuk e kuptova se çfarë ka ndryshuar në jurisprudencën e GJEDNJ-së nga çështja “Sharrxhi e të tjerë kundër Shqipërisë” e janarit të vitit 2018 (shembja me eksploziv e pallatit tokë-det në Vlorë), deri te çështja “Beshiri e të tjerë kundër Shqipërisë” e majit të vitit 2020. Ndërkohë që në janarin e vitit 2018, Gjykata e Strasburgut, kur Gjykata e Lartë kishte në organikën e saj efektive 8 gjyqtarë, nga fakti se vendimi i Gjykatës së Apelit ishte pezulluar dhe se nuk ishte planifikuar gjykimi i çështjes në Gjykatën e Lartë për dy vjet, u konkludua se në këto kushte nuk mundet që rekursi dhe shkalla e tretë e gjykimit në Shqipëri të ishte mjet efektiv ankimi dhe se për rrjedhojë, u legalizua ndërkombëtarisht falimentimi i Gjykatës së Lartë, duke u hapur ftesa për aksesin e menjëhershëm në juridiksionin ndërkombëtar të Gjykatës së Strasburgut për ndërgjyqësit pa zgjidhje shqiptarë. Krejt papritur, në majin e vitit 2020, atëherë kur Gjykata e Lartë kishte fillimisht muaj të tërë me tre gjyqtarë, më tej kishte një vit me një gjyqtar dhe as dy muaj që sapo janë emëruar tre gjyqtarë rishtazi dhe kur prej vitesh një çështje në Gjykatën e Apelit është fakt botërisht i njohur se merr vite të përfundojë së gjykuari, gjykatat shqiptare në sytë e Gjykatës së Strasburgut bëhen mjete efektive ankimi, aq sa asaj i duket e parakohshme që të gjykojë lidhur me efektivitetin e tyre, ndërkohë që gjykimet në këto forume gjyqësore të pamundura janë akoma në vijim (shih paragrafin 219)

Ndërkohë mbeti e pashpjegueshme për mua nga leximi i vendimit, se pse në 63 faqe arsyetim, ku janë dhënë informacione të detajuara – për aktet nënligjore normative, masat ndërministeriale të marra, të dhëna nga statistikat qeveritare – për fakte që kanë dhe nuk kanë relevancë me çështjen, nuk pasqyrohet qartë dhe saktë fakti që, sipas Ligjit nr. 133/2015, vendimi i formës së prerë dhe i ekzekutueshëm në të gjitha rastet e çështjeve të kompensimit të pronave nuk është vendimi i Gjykatës së Apelit, sipas nenit 451 shkronja “ç” i Kodit të Procedurës Civile, por është vendimi i Gjykatës së Lartë. Shtoj këtu faktin se, së fundmi, ky qëndrim interpretativ i ligjit është mbajtur edhe nga Kolegji Civil i Gjykatës së Lartë. Vlerësoj se ky fakt kishte rëndësi themelore për Gjykatën e Strasburgut për konkluzionin që ajo nuk ishte në gjendje ta arrinte në mënyrë, sikurse ajo pranon në vendim, të parakohshme.

Nuk e kuptova se çfarë ka ndryshuar në jurisprudencën e Gjykatës së Strasburgut nga çështja e shtatë kërkesave të identifikuara më lart, të cilat nuk kanë ushtruar asnjë kërkesë apo padi në Shqipëri sipas Ligjit nr. 133/2015, me çështjen “Siliqi and Others v. Albania” të vitit 2015; me çështjen “Metalla and Others v. Albania” të vitit 2015; me çështjen “Luli v. Albania” të vitit 2015; me çështjen “Sharra and Others v. Albania” të vitit 2015; “Rista and Others v. Albania” të vitit 2016; me çështjen “Halimi and Others v. Albania” të vitit 2016; me çështjen “Karagjozi and Others v. Albania” të vitit 2016, vendime të Gjykatës së Strasburgut, të cilat kanë dalë pas vendimit pilot “Manushaqe Puto and others v. Albania” dhe pas hyrjes në fuqi të Ligjit nr. 133/2015. Të gjitha këto vendime jurisprudencë e Gjykatës së Strasburgut janë identike në rrethanat e faktit dhe çështjet e së drejtës që shtrohen për zgjidhje, sikurse paraqiten rrethanat e faktit dhe çështjet e së drejtës në shtatë kërkesat që identifikohen në paragrafin 218 të vendimit. Megjithatë, fati juridik i tyre është diametralisht i ndryshëm. Për të gjitha vendimet e vitit 2015 dhe 2016, Gjykata e Strasburgut nuk mori parasysh ligjin e ri për të përcaktuar juridiksionin dhe jurisprudencën e saj, megjithëse ai kishte hyrë në fuqi dhe ATP-ja ishte bërë plotësisht operacionale gjatë kësaj kohe, ndërsa në vitin 2020 bën të kundërtën. Nuk kuptova se nga ndryshon për këto shtatë kërkesa të identifikuara në paragrafin 218 të vendimit, kazusi juridik që u shtrua për zgjidhje para Gjykatës së Strasburgut në katër vendimet e 22 majit të vitit 2018, konkretisht në çështjen “Topi v Albania”, “Hysi vs. Albania”, “Malo v. Albania”, “Muça v. Albania”. Në këto të fundit u shtrua për zgjidhje respektimi i nenit 6 të KEDNJsë për të dënuarit në mungesë në procesin penal me prezumim dijenie. Qeveria shqiptare kërkoi nga Gjykata e Strasburgut që të deklaroheshin të papranueshme këto kërkesa dhe për rrjedhojë, të çedoheshin nga juridiksioni ndërkombëtar i saj këto çështje, pasi në nenin 450 të Kodit të Procedurës Penale në vitin 2017 ishte parashikuar se të dënuarit në mungesë mund të kërkonin rishikimin e vendimit gjyqësor penal të formës së prerë, edhe pse kërkesat ishin paraqitur vite më parë datës 31.08.2017, moment kur ndryshimet ligjore të vitit 2017 hynë në fuqi. GJEDNJ vlerësoi në këto katër çështje të së njëjtës datë, se ndryshimet ligjore nuk mund të zgjidhnin çështjen e kërkuesve me fuqi prapavepruese dhe se për rrjedhojë, nuk çedoi nga juridiksioni ndërkombëtar, duke gjetur Shqipërinë me shkelje të nenit 6 të KEDNJ-së për këto raste. Krejt papritur, Gjykata e Strasburgut dy vite më vonë vendos që shtatë kërkesa – identikisht të njëjta në thelbin e problematikës procedurale – t’i riatdhesojë në drejtësinë mëmë, në të cilën afatet ligjore kanë skaduar prej muajsh. Sërish riatdhesim në një drejtësi dhe mjete materiale dhe procedurale të paaksesueshme, teorike dhe iluzore.

Nuk e kuptova se çfarë ka ndryshuar në mënyrën se si Gjykata e Strasburgut harton vendimet e saj, ku universalisht pas pjesës së fakteve të çështjes dhe së drejtës pozitive, ajo vendos në vendim pretendimet më së pari të kërkuesit, i cili është subjekti nismëtar i gjykimit dhe më tej të qeverisë, ai që pretendohet të gjykohet si shkelës i të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Në këtë vendim të majit 2020, Gjykata e Strasburgut edhe formalisht kishte vendosur më së pari argumentet mbrojtëse të qeverisë dhe më tej janë parashtruar argumentet e individëve kërkues. Për herë të parë vura re se ndoshta edhe në këtë element formal dhe pa rëndësi mbi thelbin e çështjes, ndoshta pakujdesi e draftuesit/ve në mënyrën se si vendimi është hartuar, mund të ketë vend për të perceptuar diçka arsyeshëm. Për herë të parë vura re se në një jurisprudencë të Gjykatës së Strasburgut merreshin të mirëqena argumentet e pretenduara nga qeveria dhe se më pas ato përdoreshin për të deklaruar të papranueshme pretendimet e 12 palë kërkuesve.

Nuk e kuptova se pse Gjykata e Strasburgut, në një vendim tërësisht procedural të papranueshmërisë së kërkesës për gjykim, apo thënë ndryshe në një vendim nxjerrjeje të çështjes nga juridiksioni, merr përsipër të zgjidhë edhe themelin e çështjes së pajtueshmërisë me nenin 6 dhe me nenin 1 të protokollit nr. 1 të KEDNJ-së të Ligjit nr. 133/2015. Akoma më shumë nuk e kuptova se çfarë lidhjeje ka kushti i panegociueshëm i Gjykatës së Strasburgut, i vendosur në masën prej 10 % të vlerës reale të pronës, si standard i pranueshëm kompensimi për ish-pronarët, me përmbajtjen e një vendimi me karakter procedural të papranueshmërisë së kërkesës dhe nxjerrjes së çështjes nga juridiksioni ndërkombëtar.

Gjithashtu nuk e kuptova se pse Gjykata e Strasburgut në këtë vendim çedoi nga parimi i vetëpërmbajtjes së kalimit jashtë kufijve të zgjidhjes së çështjes në raport me llojin e disponimit që ajo ka bërë në dispozitiv, duke marrë përsipër të gjykojë në mënyrë abstrakte cilësinë e rregullimit të brendshëm, sikur të ishte investuar në këtë gjykim sipas protokollit nr. 16 të KEDNJ-së. Ky vendim papranueshmërie, edhe pse nuk vetëshpallet formalisht, materialisht është vendimi i dytë pilot për problematikën e ish-pronarëve, pas vendimit në çështjen “Manushaqe Puto e të tjerë kundër Shqipërisë”. Jo vetëm i dyti, por ndoshta edhe i fundit për nga risitë jurisprudenciale në këtë problematikë shqiptare në Gjykatën e Strasburgut. Me këtë vendim, kjo kauzë tridekadëshe e ish-pronarëve vdiq.

Vlerësoj se me këtë vendim procedural/material, Gjykata e Strasburgut hoqi gjeneralisht dhe pro futuro nga shqetësimi dhe nga backlog-u të gjitha çështjet simotra shqiptare. Nuk e kuptoj nëse ka vend – pasi gjithçka është thënë dhe konkluduar në 221 paragrafë të vendimit – për konsideratat e dhëna në paragrafin 222 të tij, ku me fjalë të tjera, ish-pronarëve të përjashtuar nga juridiksioni tutelues i saj u thuhet se: mos u mërzisni dhe kini parasysh se nëse autoritetet shqiptare nuk ua kompensojnë pronën sërish pas dhe sipas këtij vendimi, ne jemi këtu për t’ju mbrojtur të drejtat që KEDNJ parashikon që nga viti 1957.

Kam bindjen qytetare dhe profesionale se kjo çështje është një zhvillim jo i mirë jurisprudencial ndërkombëtar dhe posaçërisht europian. Nëpërmjet saj u vendos precedenti europian gjyqësor, ndryshe nga çfarë kanë bërë shekujt në traditat juridike të shteteve anëtare të Këshillit të Europës, se juridiksioni dhe kompetenca përcaktohen në momentin kur investohet gjykata dhe se ndryshimet e mëvonshme të ligjit dhe të faktit nuk kanë relevancë për to. Me këtë standard sui generis për Shqipërinë në Gjykatën e Strasburgut, çdo shtet anëtar në Këshillin e Europës kupton se mjafton të ndryshosh një ligj, pasi e ke dhunuar të drejtën apo lirinë themelore sistematikisht, për të pamundësuar edhe të vetmen shpresë drejtësie, atë ndërkombëtare, që të të japë hakun. Në këtë kuptim, vlerësoj se nga data 07.05.2020, Gjykata e Strasburgut i mbron më pak qytetarët që jetojnë dhe dhunohen në hapësirën territoriale të Këshillit të Europës.

Nga data 07.05.2020, problemi i parë i madh shqiptar në Gjykatën e Strasburgut u zgjidh. Tashmë kjo gjykatë ka në axhendën e saj të prioriteteve edhe një problem tjetër po kaq apo akoma më të madh, jo të shkaktuar nga regjimi komunist, por nga shteti demokratik, modern dhe anëtar i Këshillit të Europës. Nuk di të them nëse zgjidhja e çështjes së parë do të ndikojë në zgjidhjen e çështjes së dytë. Në pamje të parë, ato nuk kanë lidhje me njëra-tjetrën. Por megjithatë, arrij të kuptoj dhe të ndiej që filozofia e dhënies së drejtësisë, që synon më së pari vetëm të jetë efektive dhe të shkarkohet nga backlog-u, nuk është shenjë e mirë.

*Gjyqtar pranë Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Vlorë